DIT ARTIKEL IS GESCHREVEN VOOR BIBLIOTHEEK NIEUWE STIJL, 15-04-2017.

Omdat de bibliotheek met haar Digilab nu ook een plek is geworden van VR-brillen, zie ik als medewerker veel modellen komen en gaan. Het begon met Development Kit 1 en 2 van Oculus Rift. Die werden al snel opgevolgd door de ‘Samsung Gear VR’, die erg handzaam was. Nu hebben we tegenwoordig de ‘HTC Vive’. Deze VR-bril is tot nu toe de meest geavanceerde die ik heb mogen gebruiken en laat goed zien wat de potentie van virtual reality is. Met deze bril kun je rondlopen, bukken, springen en met de twee controllers objecten in de wereld zelf oppakken of bedienen. Het is een mooie ervaring om het virtuele landschap te mogen bewandelen, totdat blijkt dat je nog steeds in deze virtuele wereld zit als je de bril allang hebt afgedaan. Want wat nu als je het virtuele niet kunt ontsnappen?

VR in films
Voor de komst van deze VR-brillen zag ik dit soort technologie alleen nog maar in films. Het idee van virtual reality was natuurlijk een mooi concept om beeldend te laten zien en dit zag ik vroeger voorbij komen in kitschy Sci-fi films als Lawnmowerman, Brainstorm, Strange Days of Johnny Mnemonic. Ook wordt de bril veel gebruikt in beeldspraak om te illustreren hoe iemand naar de wereld kijkt of juist van blik verandert. Je kijkt door een donkere bril, gekleurde bril of door een roze bril. Je zet eens een andere bril op of ziet de wereld door de bril van een ander. Allemaal uitspraken die het concept van een zienswijze proberen te vatten.

Een interessante bril-metafoor komen we tegen in de film They Live uit ’88 van John Carpenter. Hier krijgt onze held John Nada opeens een hele andere wereld te zien zodra hij een zonnebril opzet. Plots ziet hij zijn wereld voor wat deze werkelijk is: een kapitalistisch systeem dat gerund wordt door aliens die hem uitbuiten. Waar Nada eerst een reclameposter zag met een zonnige vakantiebestemming, ziet hij nu de tekst “Marry and reproduce”. In magazines en op straat ziet hij overal teksten als “Obey”, “Consume”, “No independant thought” en “Stay asleep”. Kortom, Nada ziet opeens een achterliggende realiteit door een andere bril op te zetten.

Virtueel systeem
Het leuke is dat They Live niet alleen laat zien dat wij allemaal consumenten zijn, in de ban van reclames die ons onbewust beïnvloeden binnen het systeem van kapitalisme. De bril ontmaskert ook allemaal zaken die in principe virtueel zijn: geld, reclame concepten, sociale klasse en de maatschappij als geheel. De hoofdpersoon zet dus niet een bril op om in een nieuwe VR-wereld terecht te komen. Hij zet juist een bril op om zijn werkelijkheid te ontmaskeren en om te zien dat deze al die tijd al virtueel was.

Hetzelfde idee komen we tegen in de film The Matrix uit ’99. Hier krijgt hoofdpersoon Thomas Anderson letterlijk te horen dat zijn wereld een virtuele wereld is, die losstaat van de werkelijkheid. Deze virtuele wereld is gemaakt (net als in They Live) om mensen onder controle te houden en uit te buiten, dit keer opgezet door een kunstmatige intelligentie. In The Matrix staat deze virtuele laag ook weer symbool voor onze huidige maatschappij met regels, agenten en een duidelijke status quo die in stand gehouden moet worden. Grappig is dat in The Matrix ook weer de metafoor van de bril gebruikt wordt: de rebellengroep waar Thomas Anderson zich bij aansluit, draagt uitsluitend zonnebrillen in de virtuele wereld, alsof ze zich willen beschermen en hun zienswijze willen veranderen zoals in They Live ook het geval was. Beide hoofdpersonen worden wakker en strijden tegen het virtuele systeem.

Hoe onze alledaagse wereld ook virtueel is
Het is soms vreemd om die VR-bril af te zetten en je dan te realiseren hoeveel van ons dagelijks leven eigenlijk virtueel is, niet tastbaar aanwezig. Laat ik mezelf als voorbeeld nemen. Ik kan zeggen dat mijn naam Sjors is, mijn sofinummer laten zien en zeggen dat ik Nederlander ben. Ik kan mezelf voorstellen als een sporter, een gamer, een medewerker, collega, consument, zzp’er, belastingbetaler, partner of concurrent. Geen van deze labels heeft per se iets met de werkelijkheid te maken. Het zijn allemaal slechts begrippen die mij proberen te omschrijven binnen bepaalde systemen die wij hebben verzonnen. Maar in feite bestaan mijn naam, mijn sofinummer en de labels die ik mezelf geef alleen in ons hoofd en in de afspraken die we met elkaar maken.

Zo lijkt ons hele leven soms een virtueel spel te zijn. Zo veel dingen om ons heen zijn niet tastbaar: wetten waar we ons aan moeten houden, het politieke systeem, macht en klassen, onze ideologie, geloof, taal die we spreken, begrippen in ons hoofd, de media die we kijken en vooral natuurlijk de digitale ruimte waarin we elkaar opzoeken via smartphones. Nu wil dit niet zeggen dat deze zaken automatisch minder belangrijk zijn, omdat ze ontastbaar zijn. Ze zijn zeker niet willekeurig en hebben waarschijnlijk allemaal een oorsprong in onze natuur, biologie en in de patronen van ons denken.

Het mooiste virtuele concept is misschien nog wel geld. Geld lijkt een keiharde waarheid in ons leven. We meten heel veel zaken in ons leven aan geld. We betalen ermee, sparen ermee, vertrouwen erop en het lijkt zelfs alsof we het kunnen aanraken. In het geval van giraal geld is het logisch dat we het niet kunnen aanraken: denk aan geld op een spaarrekening en transacties via internetbankieren. Dit zijn slechts getallen die ons aan iets doen denken en waarmee we lekker kunnen rekenen.

Maar wat raak je eigenlijk aan als je een briefje van 10 aanraakt? Dit is ook slechts een vertegenwoordiging van een afspraak. Iets waarin we besloten hebben te geloven. In de begindagen van ons geldsysteem kon je dat briefje inwisselen voor goud uit een kluis. We zijn met deze briefjes gaan handelen omdat het veel makkelijker is, je hoeft dan niet steeds een kluis te openen en goud bij je te hebben. Gek genoeg is het goud uit die kluis nu allang weg en zijn we alleen nog maar met de overgebleven schuldbekentenissen aan het ruilen. Geld is niet meer gedekt of gekoppeld aan goud en wordt onafhankelijk van materialistische zaken bijgedrukt. Geld staat nu in een abstracte zin symbool voor schuld.

Virtual reality: geen ontsnappen aan
Kortom, onze alledaagse realiteit is eigenlijk een ontworpen realiteit, net zoals de ontworpen systemen in videogames of in films als They Live. Dit systeem zouden we kunnen veranderen, wat voor ons ineens een hele andere dagelijkse realiteit zou opleveren. Omdat het voor ons zo gewoon en alledaags is, zien we denk ik het onderscheid niet meer met de onderliggende wereld: bijvoorbeeld de natuur buiten het systeem met willekeurige processen en een ogenschijnlijk chaotisch en onverschillig universum.

Toch is er nog een andere manier waarop ook die wereld volledig virtueel kan zijn, zelfs die natuur buiten het systeem en dat onverschillige universum. Ik hintte er al naar toen ik het had over die andere film, The Matrix. De volgende keer wil ik graag meer vertellen over virtual reality in het Digilab en kijken naar deze andere manier waarop onze wereld nu al een virtuele wereld kan zijn, zonder dat we zo’n mooie nieuwe bril moeten opzetten.